Zbójnik Andrzej Sawka
Bez wątpienia najpopularniejszym słowackim romantycznym bohaterem jest Juraj Janosik. Do dziedzictwa sprawiedliwego zbójnika, który bogatym brał a biednym dawał zgłaszają roszczenia też Polacy i ze Słowakami są gotowi pokłócić się do krwi o jego pochodzenie.
Prawie nigdzie nie wspomina się postaci, które prowadziły realny opór przeciwko porządkowi feudalnemu. Dla obszaru zamieszkałego przez Rusinów w słowacko-polsko-ukraińskim pograniczu taką postacią był Andrzej Sawka, który zbójował przez długie lata i był przywódcą małych powstań przeciwko szlachcie i w końcu walczył wraz z Bogdanem Chmielnickim w walce o samostanowienie kozaków.
Andrzej Sawka urodził się w roku 1619 w Stebniku koło Bardejova w rodzinie śpiewaka cerkiewnego. Jako mały chłopiec po śmierci matki i ojca był na służbie w pobliskim zamku Makowica w Zborowie. Wkrótce podpalił dwór pański i przyłączył się do oddziału zbójnickiego Wasyla Bajusa z Leszczyn ( Polska ), który wtedy działał w okolicy Bardejova a potem w okolicy polskich Gorlic. Chłopi działający jako zbójnicy pod dowództwem Bajusa w roku 1644 napadli na majątki panów Trojanowskiego i Bobrowskiego a w roku 1647 splądrowali feudalne posiadłości w okolicy Muszyny ( Polska ). W tych akcjach brali udział chłopi ze Stebnika, Bodrużala, Krajnej, Hradiska i Krużlovej. Zbójny mieli pomiędzy poddanym ludem również pomocnikow, którzy ich zaopatrywali w proch strzelniczy oraz żywność jak również przechowywali skradzione rzeczy. Skradzione rzeczy przechowywano również u krużlowskiego bacy i we wiosce Livov. W swojej wypowiedzi niejaki Drabiak wywodzi konkretne nazwiska sprzymierzenców do których należeli Fedor Urban z wioski Kriże ,Greć Zelinka z Haligowiec, bracia Jankov z Lutiny... Według nieoficjalnych żródeł zbójnicy ukrywali się również w okolicy Stebnika, w geologicznych złomach Magury Stebnickiej i w pobliżu szczytu Wielki Tureń. Podobnie jak wielu innych zbójników Andrzej Sawka działał pod wieloma pseudonimami – Janko, Hańczowski, Owczar, Szuchaj. Po wypchnięciu oddziału Bajusa przez polskie wojsko szlacheckie aż za Bardejov, założył Sawka nowy oddział zbójnicki w rejonie Sanoka ( Polska ). Członkowie oddziału nastawiali się również na uwalnianie więzionych zbójników, którzy wpadli w ręce sprawiedliwości. W sierpniu 1648 roku w tym celu odbyli wielki najazd na zamek w Sanoku. Za pomocą splecionych drabinek niespostrzeżenie dostali się na dno, zaskoczonych strażników związali i umieścili w piwnicach, w których znajdowali się zbójnicy przeznaczeni na stracenie. Liczni z uwolnionych zbójników przyłączyli się do oddziału Sawki i brali udział w antyfeudalnym buncie w okolicy Bardejova, Stropkova, Sniny i Humennego. Na wiosnę 1649 roku w Barwinku miało miejsce spotkanie przywodców i członków kilku zbójnickich oddziałów , ktorym przewodzili Senko spod Makowicy , Wasyl Czepiec z Grybowa ( Polska ), Andrzej Swaka i inni. Wasyl Bajus w tym czasie już przebywał za Cisą u Zakarpackich Rusinów na „zasłużonym odpoczynku”. Mniejsze oddziały zbójnickie połączyły się w jedną drużynę pod dowództwem Sawki i Czepca.
Andrzej Sawka zaczął organizować masowe wiejskie zebrania na których czytał „zalecenia kozackie” od Chmielnickiego. Duchowo rósł na odważnego człowieka. Zródła historyczne i podania ludowe charakteryzują go jako osobowość wykształconą jak na ówczesne czasy. Wieść o młodym i odważnym przywódcy szybko się rozniosła po całym rejonie. W krotkim czasie liczba zbójników osiągała liczbę ponad pięćset osób.
W czerwcu 1651 roku powstańcy złączeni z polskimi chłopami zajęli zamek w Czorsztynie ( Polska ), skąd chcieli wyruszyć na Kraków. Po przybyciu do Czorsztyna pod dowództwem Sawki pokonali wojsko biskupa krakowskiego Gembickiego, które otoczyło zamek. Następnie wydarzenia zaczeły się toczyć przeciw powstańcom. Czorsztyn padł. Po upadku Czorsztyna przez jakiś czas Sawka dowodził ruchowi powstańczemu w rejonie preszowskim. Do jego oddziału przyłączyli się oddziały Krivego, Kornuta i inne. Zbójnicy Andrzeja Sawki spontanicznie się ukazywali w rejonie sanockim, jak również działali w zachodnich rejonach zamieszkałych przez Rusinów.
Sawka wziął również udział w wielkim otwartym boju przeciwko polskiemu fedałowi Stanisławowi Lanckorońskiemu z udziałem licznych poddanych również ze samego Stebnika. W roku 1654 powstańcy Sawki przebywali w pobliżu zamku w Kamienicy ( prawdopodobnie idzie o zamek w Kamienicy w regionie sabinowskim ). Nie wytrzymali naporu szlacheckiego wojska z Nowego Sącza i według pewnych żródeł został w boju ranny i wzięty do niewoli Andrzej Sawka. Miał zostać przewieziony do Muszyny ( Polska ) gdzie miał być torturowany i w końcu 24 maja 1654 roku stracony poprzez nabicie na pal. Chodzi jednak o jedną z wersji dotyczących końca jego życia. Według innych żródeł został Sawka schwytany i w roku 1661 powieszony w Muszynie. Inne nieoficjalne żródła mówią o rzekomej ucieczce do kozackiego odziału hetmana Bogdana Chmielnickiego.
Antyfeudalne wystąpienia Andrzeja Sawki historycy oceniają jako rozległe i często zwieńczone sukcesem. Zaliczają go do wielkich średniowiecznych postaci walaczących o wyzwolenie poddanego ludu z niewolnictwa. Oprócz zbójnickiej postaci z historycznego punktu widzenia można go zaliczyć do znaczacych postaci powstania chłopskiego. Jego osoba jest wspominana w pobliskiej Polsce jak również w odleglejszej Ukrainie.
tłumaczenie:
Władysław Augustyński